Bugungi kunda axborot texnologiyalari hayotimizning barcha jabhalarida muhim rol o’ynaydi. Biz kompyuterlar, smartfonlar va boshqa raqamli qurilmalardan kundalik hayotimizda, ishda va o’qishda keng foydalanamiz. Shu bilan birga, bu texnologiyalar bizning shaxsiy ma’lumotlarimiz va moliyaviy resurslarimizni himoya qilishda katta mas’uliyat yuklaydi. Kiberxavfsizlik bu borada juda muhim ahamiyatga ega.
Kiberxavfsizlik – bu kompyuter tizimlari, tarmoqlar va ma’lumotlarni ruxsatsiz kirishdan, foydalanishdan, oshkor qilishdan, buzilishdan, o’zgartirishdan yoki yo’q qilishdan himoya qilish amaliyoti. U nafaqat biznes va davlat tashkilotlari uchun, balki har bir inson uchun ham dolzarb masaladir.
Kundalik hayotimizda biz ko’pincha shaxsiy ma’lumotlarimizni onlayn platformalarda, ijtimoiy tarmoqlarda va boshqa veb-saytlarda bo’lishamiz. Bu ma’lumotlar orasida bizning ism-sharifimiz, tug’ilgan sanmiz, manzilimiz, telefon raqamimiz, elektron pochta manzilimiz va hatto kredit karta ma’lumotlarimiz ham bo’lishi mumkin. Agar bu ma’lumotlar noto’g’ri qo’llarga tushsa, ular firibgarlik, o’g’irlik yoki shaxsiy hayotimizga tajovuz qilish uchun ishlatilishi mumkin.
Shuningdek, biz onlayn xaridlarni amalga oshirganimizda, internet-banking xizmatlaridan foydalan ganimizda yoki soliq deklaratsiyalarini to’ldirganimizda ham shaxsiy va moliyaviy ma’lumotlarimizni himoya qilishimiz kerak. Bu ma’lumotlarning xavfsizligini ta’minlash uchun biz ishonchli veb-saytlardan foydalanishimiz, kuchli parollarni tanlashimiz va ularni muntazam ravishda yangilashimiz, hamda shubhali havolalarga kirishdan saqlanishimiz lozim.
Korxonalar va tashkilotlar ham kiberxavfsizlikka jiddiy e’tibor qaratishlari kerak. Axborot tizimlaridagi zaifliklar yoki xavfsizlik kamchiliklari sezilarli moliyaviy yo’qotishlarga, obro’ga putur yetkazishga va mijozlar ishonchini yo’qotishga olib kelishi mumkin. Kompaniyalar o’z tizimlarini himoya qilish uchun firewalls, antivirus dasturlarini o’rnatishlari, xodimlarni kiberxavfsizlik bo’yicha o’qitishlari va doimiy ravishda tizimlarini tekshirib turishlari zarur.
Davlat organlari ham kiberxavfsizlikni ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. Ular kiberxavfsizlik sohasidagi qonunlarni ishlab chiqish, kiberjinoyatchilikka qarshi kurashish va aholini kiberxavfsizlik bo’yicha xabardor qilish orqali fuqarolarning onlayn xavfsizligini himoya qilishadi. O’zbekistonda ham bu borada bir qator chora-tadbirlar ko’rilmoqda. Xususan, 2022 – yilda «Kiberxavfsizlik to’g’risida»gi qonun qabul qilindi. Ushbu qonun axborot texnologiyalari sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi, davlat organlari, yuridik va jismoniy shaxslarning huquq va majburiyatlarini belgilaydi.
Qonunga ko’ra, davlat organlari va boshqa tashkilotlar o’z axborot tizimlarining xavfsizligini ta’minlashi, kibertahdidlarni aniqlash va ularga qarshi kurashish choralarini ko’rishi shart. Shuningdek, ular o’z xodimlarini kiberxavfsizlik sohasida o’qitishlari va bu boradagi xalqaro hamkorlikni yo’lga qo’yishlari kerak.
Jismoniy shaxslar ham o’z shaxsiy ma’lumotlarini himoya qilishda mas’uldirlar. Ular shaxsiy ma’lumotlarini ehtiyotkorlik bilan boshqalarga berishlari, ishonchli parollardan foydalanishlari va ularni muntazam ravishda yangilashlari tavsiya etiladi. Shuningdek, ular o’z kompyuterlari va mobil qurilmalarida antivirus dasturlarini o’rnatishlari va doimiy ravishda yangilab turishlari lozim.
Kiberxavfsizlik sohasidagi huquqbuzarliklar uchun jinoiy va ma’muriy javobgarlik belgilangan. Kiberjinoyatlar orasida kompyuter tizimlariga ruxsatsiz kirish, ma’lumotlarni o’g’irlash yoki yo’q qilish, kompyuter viruslari tarqatish, firibgarlik va boshqalar bor.
Xulosa qilib aytganda, kiberxavfsizlik bugungi axborot asrida juda dolzarb masala hisoblanadi. Har birimiz o’z shaxsiy ma’lumotlarimiz va moliyaviy resurslarimizni himoya qilishda mas’uliyatli bo’lishimiz, shuningdek, davlat organlari va tashkilotlar ham bu borada zarur choralarni ko’rishlari lozim. Faqatgina birgalikdagi sa’y-harakatlar bilan biz kibertahdidlarga qarshi samarali kurasha olamiz va xavfsiz onlayn muhitni yarata olamiz.
Kiberxavfsizlik madaniyatini shakllantirish va aholining onlayn xavfsizlik bo’yicha savodxonligini oshirish ham muhim vazifalardan biridir. Buning uchun ta’lim muassasalarida kiberxavfsizlik bo’yicha darslar va treninglar o’tkazish, ommaviy axborot vositalarida mavzuga oid ko’rsatuvlar va maqolalar berib borish, ijtimoiy reklamalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Shu yo’l bilan biz yoshlarimizga kiberxavfsizlik ko’nikmalarini singdirishimiz va ularni onlayn tahdidlardan himoya qilishimiz mumkin.
Xalqaro miqyosda ham kiberxavfsizlik masalasiga katta e’tibor qaratilmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Yevropa Ittifoqi, NATO kabi tashkilotlar kiberxavfsizlik sohasida hamkorlikni mustahkamlash, tajriba almashish va standartlarni ishlab chiqish borasida faoliyat olib bormoqda. O’zbekiston ham bu jarayonlarda faol ishtirok etishi va ilg’or tajribalarni o’rganishi muhimdir.
Shuni unutmaslik kerakki, texnologiyalar shiddat bilan rivojlanib borayotgan bir davrda kiberxavfsizlikka e’tiborni susaytirmaslik lozim. Yangi tahdidlar va xavflar paydo bo’lishi bilan biz ularga qarshi kurashishning yangi usullarini ishlab chiqishimiz va doimiy ravishda ogoh bo’lib turishimiz zarur. Zero, kiberxavfsizlik barchamizning umumiy masalamiz va mas’uliyatimizdir.
Umid qilamizki, ushbu maqola sizga kiberxavfsizlikning ahamiyati va huquqiy jihatlarini tushunishingizda yordam berdi. Keling, hammamiz onlayn xavfsizlik madaniyatini shakllantirishga o’z hissamizni qo’shaylik va zamonaviy texnologiyalardan xavfsiz va samarali foydalanishni o’rganaylik. Axborot texnologiyalari hayotimizni yaxshilash va farovonligimizni oshirish uchun xizmat qilsin!
Islombek Abdixakimov
Kiber huquq kafedrasi o’qituvchisi, Toshkent davlat yuridik universiteti
